Futbol o’yini bo’yicha qisqacha qo’llanma: qoidalar, asosiy atamalar, tarix

Futbol dunyodagi eng mashhur o’yin bo’lishiga qaramay, uning qoidalarini hamma ham bilmaydi. Futbolning asosiy qoidalari haqida qisqacha, nuqta-nuqta, nechta bo’lim bor, qachon hakam golni hisoblamasligi mumkin, qachon to’pni qo’l bilan olishga ruxsat berilgan

Futbol o’ynash haqida

Futbol (ingliz tilidan oyoq — «oyoq», ball — «toʻp») — 11 oʻyinchidan iborat ikki jamoa oʻynaydigan jamoaviy sport turi. Ikkala tomon to’rtburchaklar maydonning qarama-qarshi tomonida to’pni raqib darvozasiga kiritishni maqsad qiladi. O’yinning maqsadi raqibga qaraganda ko’proq gol urishdir. O’yinchilarga o’yin vaqtida to’pga qo’llari bilan tegishi mumkin emas, jarima maydonchasi ichidagi darvozabonlar bundan mustasno. Ammo urish yoki o’tish uchun tanangizning boshqa har qanday qismini, asosan, oyoqlaringiz bilan ishlatishingiz mumkin. O’yin oxiriga qadar ko’proq gol urgan jamoa g’olib hisoblanadi. Agar ikkala tomonning ochkolari soni bir xil bo’lsa, durang e’lon qilinadi yoki musobaqa formatiga qarab o’yin qo’shimcha vaqt yoki penaltilar seriyasiga o’tadi.

Voqea tarixi

To’p o’yinlari turli madaniyatlarda mustaqil ravishda paydo bo’lgan. Xitoy cuju zamonaviy futbolga o’xshardi. O’yinchilar to’rdagi teshikdan o’qni urish uchun qo’llaridan tashqari tananing istalgan qismidan foydalanishlari mumkin edi. Shunga o’xshash o’yin-kulgilar Yaponiya, Koreya, Qadimgi Yunoniston va Rimda, Shimoliy Amerikada va boshqalarda bo’lgan. Futbol 19-asrda Angliyada juda mashhur bo’ldi. Keyin u asosan kollejlarda qo’llanilgan, ammo o’yinning birinchi qoidalarini o’rnatishga urinishlar allaqachon mavjud edi. 19-asrning oxiriga kelib u shunchalik keng tarqaldiki, futbol assotsiatsiyasidagi klublar soni yuztadan oshdi.

1904 yilda Parijda ushbu sport turini boshqaruvchi organ bo’lgan FIFA (Xalqaro futbol federatsiyasi) tashkil topdi. Dastlab uning tarkibiga Belgiya, Daniya, Fransiya, Niderlandiya, Ispaniya, Shvetsiya va Shveytsariya kirgan. 1930 yilda urugvayliklar futbol bo’yicha jahon chempionatining birinchi sohibi bo’lishdi. Bu bilan futbol tarixida yangi davr boshlandi.
Endi o’yin haqli ravishda dunyodagi eng mashhur hisoblanadi. Shunday qilib, 2000-yillar boshida FIFA tomonidan o’tkazilgan so’rov natijalariga ko’ra, 200 dan ortiq mamlakatdan 240 milliondan ortiq kishi muntazam ravishda futbol o’ynaydi. Shuningdek, u sayyoradagi eng katta sport televideniesi tomoshabinlariga ega.

Asosiy shartlar

Ushbu sport turi mavjud bo’lgan yillar davomida u o’z terminologiyasini ishlab chiqdi, asosan ingliz ildizlariga ega. Asosiy tushunchalar:
Avtogol – bu o’yinchining o’z jamoasi darvozasiga urgan goli.
Hakam – jamoalar o’rtasidagi bahslarda vositachi, maydonda hakam.
Chiqib ketish – bu to’p o’yin maydonidan chiqib, chegara chizig’ini kesib o’tganda pozitsiyaning nomi.
Autsayder – bu turnir jadvalining quyi pog’onalaridan birini egallab turgan jamoaning nomi.
Muxlis – bu qaysidir jamoaning sport ishqibozi, uning muvaffaqiyatsizliklari va g’alabalariga juda jiddiy qaraydi.

Darvozalar – 7,32 metr masofada joylashgan, 2,44 metr balandlikdagi gorizontal chiziq bilan bog’langan, burchak qanotlaridan bir xil masofada joylashgan ikkita vertikal post.
Gol – bu darvozaga kiritilgan to’p.
Darvozabon (aka darvozabon) ingliz tilidan so’zma-so’z tarjima qilinganda «darvoza qo’riqchisi» kabi eshitiladi.
Diskvalifikatsiya – qoidalarni buzganlik uchun bir o’yinchini ham, butun jamoani ham musobaqalarda qatnashish huquqidan mahrum qilish va hokazo.
Qur’a – bu maydon tomoni va jamoalarning musobaqada o’ynash tartibini tanlash.
Himoyachi – asosiy vazifasi o’z jamoasining maqsadiga yondashuvlarni himoya qilish bo’lgan o’yinchi.
Jamoa sardori alohida vakolatlarga ega bo’lgan futbolchilardan biridir.

Kubok – an’anaviy ravishda g’alaba uchun beriladigan mukofot, shuningdek, olimpiya tizimidagi musobaqaning nomi (yo’q qilish uchun).
Libero – italyancha terminologiyada «tozalovchi», himoyada hamkasblarini qoplaydigan futbolchi.
Fiint – bu taktik kombinatsiyada raqibni aldash uchun mo’ljallangan guruh harakati.
«O’lik to’p» – bu aks ettirilmaydigan zarbaning nomi. Bunday to’plarni hatto eng ko’zga ko’ringan darvozabonlar ham kamdan-kam urishgan.
Hujumchi – hujum chizig’ining o’yinchisi, uning asosiy vazifasi – raqib darvozasiga hujum qilish.

Kutilmagan zarba – tayyorgarliksiz darvozaga zarba – tezligini pasaytirmasdan, to’xtamasdan.
O’tkir pas – to’p darvozaga nisbatan eng yaxshi holatda bo’lgan o’yinchiga uzatiladi.
Sirpanish – to’pni raqibdan olib qo’yishning samarali usuli.
«Devor» – bu atama ikki xil ma’noga ega. Birinchisi, darvozabonga yordam berish uchun jarima zarbasini amalga oshirayotganda to’p yo’lida saf tortadigan o’yinchilarning jonli ekrani. Ikkinchisi o’yinning texnik elementi bo’lib, to’pga egalik qilgan o’yinchi sherigiga uzatsa va u bir tegish bilan uni qaytaradi.
To’pni qoplash – futbolchining o’z tanasini to’pni raqib qoidalarni buzmasdan olib keta olmasligi uchun joylashtirish qobiliyati.
Ko’p qirrali o’yinchi – bu turli pozitsiyalarda teng darajada foydali bo’lishi mumkin bo’lgan o’yinchi.

Hiyla – bu texnik element bo’lib, uning maqsadi dushmanni yo’ldan ozdirish, uni aldashdir.
FIFA Xalqaro futbol federatsiyasi va futbol musobaqalarining asosiy boshqaruv organi hisoblanadi.
Qanot – bu jamoaning taktik tuzilishining o’ng yoki chap tomoni.
Xet-trik – bu o’yin davomida bir o’yinchining raqib darvozasiga kiritgan uchta golidir.
Post – o’ng va chap darvoza ustunlari.
Jarima maydoni – darvoza oldidagi maydondagi cheklangan maydon. Darvozadan 11 metr masofada jarima maydonchasi ichida penalti ko’rsatiladi.
Erkin to’p – bu futbolda qoidalarni qasddan buzganlik uchun jazo.

Jamoa a’zolari

Futbol jamoasi 11 kishidan iborat: sardor, darvozabon, himoyachilar, yarim himoyachilar va hujumchilar.

Ofsayd»

O’yindan tashqari holat (yoki o’yindan tashqari holat) – hujumdagi o’yinchining o’tish vaqtida raqib jamoaning boshqa himoyachisiga qaraganda darvozaga yaqinroq bo’lgan holati. Bunday vaziyatda to’p boshqa jamoaga uzatiladi.

Quyidagi hollarda ofsayd holati mavjud emas:

• agar o’yinchi maydonning o’z yarmida bo’lsa;
• o’yinchi oxirgidan oldingi o’yinchi bilan teng;
• darvoza to’pi, to’p tashlash, burchak zarbasi paytida;
• agar himoyachi tomonning o’yinchisi o’z darvozasining oxirgi chizig’idan orqada bo’lsa, chunki bu holda u o’yindan tashqarida hisoblanmaydi.

Intizomiy xatti-harakatlar

Bu o’yin qoidalarini buzishdir. Misol uchun, o’yinchilar surish, zarbalar, kechikishlar, qo’l to’plari va hokazolarga ruxsat berganda. Bunda hakam futbolchiga sariq kartochka (ogohlantirish) yoki qizil kartochka (maydondan chetlatish) ko’rsatishi mumkin. FIFAning yangi qoidalariga ko’ra, sanktsiyalar, masalan, haddan tashqari tajovuzkorlik uchun murabbiylarga ham tegishli.

Erkin zarbalar yoki jarima zarbalari

Jarima zarbasi – futbolda qoida buzilgan taqdirda darvozaga maxsus tayinlangan zarba. Agar o’yinchi raqibga qarshi quyidagi harakatlardan birini qilgan bo’lsa, u tayinlanadi:

• tepish yoki tepishga urinish;
• oyoq tayanchlari yoki oyoq ostiga urinishlar;
• ustiga sakrash;
• hujum;
• urish yoki urishga urinish;
• itaradi;
  kechikish;
• tupurish;
• qasddan qo’l o’ynash.

Qoidalar buzilgan taqdirda ham jarima zarbasi beriladi, lekin allaqachon boshqacha. Jarima zarbasidan farqli o’laroq, u jarima maydonchasi tashqarisidan amalga oshirilishi mumkin. Jarima zarbasi qoidalarini buzish turlari:

• xavfli o’yin;
  raqibning oldinga siljishiga to’sqinlik qilish;
• darvozabonning to’pni qo’llari bilan o’yinga kiritishiga to’sqinlik qilish;
• to’g’ridan-to’g’ri jarima zarbasi yoki penalti belgilanmagan boshqa har qanday huquqbuzarlik.

Bundan tashqari, bilvosita jarima zarbasi darvozabon tomonidan o’z jarima maydonchasida qo’llari bilan o’yin qoidalarini quyidagi buzilishlardan biri uchun beriladi:

• darvozabon to’pni o’yinga kiritgandan so’ng, to’pga boshqa o’yinchi tegmaganidan keyin yana qo’llari bilan tegishi;
• darvozabon o’z jamoasining o’yinchisi ataylab o’tib ketganidan keyin to’pga qo’llari bilan tegishi;
• o’z jamoasining o’yinchisi to’pni to’g’ridan-to’g’ri maydonga tushirgandan so’ng, darvozabon to’pga qo’llari bilan tegishi;
• vaqtni kechiktiradi (hakam nuqtai nazaridan).

jarima zarbasi

11 metrlik jarima to’pi boshqacha atalganligi sababli darvoza chizig’idan 10,97 metrlik belgidan amalga oshiriladi. O’yinchi to’p o’ynab turgan vaqtda o’z jarima maydonchasi ichida jarima zarbasi bilan jazolanishi mumkin bo’lgan har qanday qoidabuzarliklarni sodir etganda chaqiriladi.

To’pni maydonga tushirish

To’pni maydondan tashqariga chiqarib tashlash, to’p yon chiziqdan o’tib ketgan raqib jamoaning o’yinchisi tomonidan qabul qilinganda sodir bo’ladi.
Qoidabuzarliklar:

• Agar otgan to’pga yana tegsa, bilvosita erkin zarba beriladi.
• Agar otgan to’pga yana qo’llari bilan tegsa (agar darvozabon o’z darvozasi hududida bo’lsa), bilvosita jarima zarbasi beriladi.
• Agar u darvozabon maydonidan tashqarida maydon o’yinchisi yoki darvozabon bo’lsa, jarima zarbasi beriladi (oddiy gandbolda bo’lgani kabi).
• Agar o’yinchi zarba beruvchiga to’sqinlik qilsa yoki chalg’itsa, sariq kartochka ko’rsatiladi.

Darvoza zarbasi

Darvoza zarbasi to’p oxirgi marta hujum qilayotgan jamoaning o’yinchisiga tegib, erda yoki havoda darvoza chizig’ini to’liq kesib o’tganda beriladi. Biroq, u darvozaga zarba bermadi.

Burchak zarbasi

Agar to’p himoyadagi o’yinchining darvoza chizig’idan o’tib ketsa, burchak to’pi amalga oshiriladi. Biroq gol kiritilmadi.

Musobaqalar

Futbolda turli darajadagi musobaqalarning butun tizimi mavjud, ammo ular orasida eng muhimi jahon chempionatidir.

FIFA

FIFA asosiy futbol tashkiloti va futboldagi eng yirik xalqaro boshqaruv organi hisoblanadi. Jahon miqyosidagi barcha futbol turnirlari, jumladan, jahon chempionati ham uning shafeligida o‘tkaziladi. Ayni damda so’nggi turnir 2018 yilda Rossiyada bo’lib o’tgandi. Keyingisi 2022 yilda Qatarda rejalashtirilgan.

UEFA

UEFA Chempionlar Ligasi – har yili Evropaning top-divizion klublari o’rtasida o’tkaziladigan xalqaro futbol turniri bo’lib, u eng nufuzli hisoblanadi. G’olib bo’lgan unvonlar soni bo’yicha rekordchi «Real Madrid» bo’lib, u turnirda 13 marta g’alaba qozongan.

KONMEBOL

KONMEBOL – Janubiy Amerikadagi futbolni boshqaradigan tashkilot. Tashkilot uchta asosiy turnirni o’tkazadi: Copa Libertadores, Copa Sudamericana va Copa America (yoki Janubiy Amerika chempionati).

KONKAKAF

KONKAKAF – Shimoliy va Markaziy Amerika hamda Karib havzasi futbol konfederatsiyasi. Konfederatsiya shafeligida ko’plab turnirlar o’tkaziladi. Masalan, KONKAKAF Oltin Kubogi, KONKAKAF Millatlar Ligasi, KONKAKAF Ligasi va boshqalar.

Futbol tuzilmalari

FIFA Tsyurixda joylashgan asosiy futbol tashkilotidir. U dunyoning eng yirik turnirlariga mezbonlik qiladi.
Kontinental tashkilotlar:

• KONKAKAF (Shimoliy va Markaziy Amerika hamda Karib havzasi futbol konfederatsiyasi);
• KONMEBOL (Janubiy Amerika Futbol Konfederatsiyasi);
• UEFA (Yevropa futbol assotsiatsiyalari ittifoqi);
• CAF (Afrika Futbol Konfederatsiyasi);
• OFK (Osiyo Futbol Konfederatsiyasi);
• OFC (Okeaniya Futbol Konfederatsiyasi).